احمد بن صالح جیلیجیلی، ابوالفضل احمدبن صالح، محدّث ، مورخ و فقیه حنبلی است. ۱ - حیاتوی به سرزمین جیل (گیل، گیلان) منسوب [۱]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۴۵.
و به ابن‌شافع نیز معروف بوده است. [۲]
محمدبن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۲۰، ص۵۷۲، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸.
[۳]
خیرالدین زرکلی، ج۱، ص۱۳۷، پانویس۲، الاعلام، بیروت ۱۹۹۹.
او در ۱۸ ذیقعده ۵۲۰ [۴]
ابن‌رجب، کتاب الذیل علی طبقات الحنابله، ج۱، ص۳۱۱، بیروت ۱۳۷۲.
در بغداد به دنیا آمد و در همان‌جا زیست. [۵]
ابن‌دبیثی، ذیل تاریخ بغداد، ج۱، ص۱۰۵، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
پدرش أبوالمعالی صالح‌بن شافع (متوفی ۵۴۳) و جدّش ابومحمد شافع‌بن صالح (متوفی ۴۸۰) از بزرگان حنابله بغداد بودند. [۶]
ابن‌رجب، کتاب الذیل علی طبقات الحنابله، ج۱، ص۴۹، بیروت ۱۳۷۲.
[۷]
ابن‌رجب، کتاب الذیل علی طبقات الحنابله، ج۱، ص۲۱۳ـ۲۱۴، بیروت ۱۳۷۲.
۲ - فعالیت علمیجیلی در کودکی نزد پدرش دانش آموخت و همراه وی از محدّثانی همچون ابوغالب احمدبن حسن‌بن بناء، ابوالحسین محمدبن فرّاء، قاضی ابوبکر انصاری و ابوالقاسم هبهاللّه‌بن احمد حریری حدیث شنید، [۸]
محمدبن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۲۰، ص۵۷۲، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸.
[۹]
صفدی، ج۶، ص۴۲۱.
[۱۰]
ابن‌رجب، کتاب الذیل علی طبقات الحنابله، ج۱، ص۲۱۳ـ۲۱۴، بیروت ۱۳۷۲.
سپس خود به کسب دانش پرداخت و قرآن را به روایات مختلف نزد ابومحمد عبداللّه‌بن علی‌بن احمد (نوه دختری ابومنصور خیاط) و دیگران فراگرفت. [۱۱]
محمدبن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۲۰، ص۵۷۲، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸.
[۱۲]
صفدی، ج۶، ص۴۲۱.
[۱۳]
ابن‌رجب، کتاب الذیل علی طبقات الحنابله، ج۱، ص۲۱۳ـ۲۱۴، بیروت ۱۳۷۲.
جیلی به آموختن حدیث عنایتی تمام داشت [۱۴]
محمدبن احمد ذهبی، العبر فی خبر من‌غبر، ج۴، ص۱۹۰، ج۴، چاپ‌صلاح‌الدین منجد، کویت ۱۹۸۴.
و پس از چهل سالگی نیز به طلب حدیث ادامه داد [۱۵]
ابن‌دبیثی، ذیل تاریخ بغداد، ج۱، ص۱۰۵، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
و در محضر کسانی چون عبدالملک‌بن ابوالقاسم کروخی، ابوبکربن زاغونی، حافظ ابوالفضل‌بن ناصر و بسیاری دیگر به سماع حدیث پرداخت.
در واقع، وی در محضر ابن‌ناصر پرورش یافت و به همین‌سبب، در حدیث دنباله‌رو او شمرده می‌شود. [۱۶]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۸، ص۱۸۸، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۱۷]
ابن‌دبیثی، ذیل تاریخ بغداد، ج۱، ص۱۰۵، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
[۱۸]
محمدبن احمد ذهبی، العبر فی خبر من‌غبر، ج۴، ص۱۹۰، ج۴، چاپ‌صلاح‌الدین منجد، کویت ۱۹۸۴.
[۱۹]
صفدی، ج۶، ص۴۲۱ـ۴۲۲.
جیلی هر چند تا پایان عمر به کسب حدیث اشتغال داشت، به سبب مرگش در میانسالی (۴۵ سالگی)، حدیث چندانی از وی روایت نشده است. [۲۰]
ابن‌رجب، کتاب الذیل علی طبقات الحنابله، ج۱، ص۳۱۲، بیروت ۱۳۷۲.
کسانی همچون ابن اخضر، حافظ عبدالغنی، شیخ‌موفق، [۲۱]
محمدبن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۲۰، ص۵۷۲، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸.
علی‌بن احمد زیدی، ابراهیم بن محمود شعار و عمرالقرشی [۲۲]
ابن‌دبیثی، ذیل تاریخ بغداد، ج۱، ص۱۰۵، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
از او روایت کرده‌اند.
۳ - خصایصعلمای رجال ، جیلی را در حفظ و نقل حدیث توثیق و به علم و تقوا و قرائت نیکوو خط خوش ستوده‌اند و از وی با عنوان حافظ و در زمره مشاهیر محدّثان یاد کرده‌اند. [۲۳]
ابن‌نقطه، تکمله الاکمال، ج۲، ص۴۸۹ـ۴۹۰، چاپ عبدالقیوم عبد رب‌النبی، مکه ۱۴۰۸ـ ۱۴۱۸.
[۲۴]
ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۱۱، ص۳۵۹.
[۲۵]
ابن‌دبیثی، ذیل تاریخ بغداد، ج۱، ص۱۰۵، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
[۲۶]
محمدبن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۲۰، ص۵۷۲، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸.
[۲۷]
ابن‌رجب، کتاب الذیل علی طبقات الحنابله، ج۱، ص۳۱۱ـ۳۱۲، بیروت ۱۳۷۲.
۴ - فعالیت اجتماعیذهبی [۲۸]
محمدبن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۲۰، ص۵۷۲، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸.
از جیلی با عنوان معدِّل یاد کرده؛ از این‌رو، احتمالاً وی در دستگاه قضا شغل تصدیق عدالت شهود را برعهده داشته است. [۲۹]
سمعانی، الانساب، ج۱۲، ص۲۲۲.
[۳۰]
سمعانی، الانساب، ج۱۲، ص۳۴۲.
۵ - وفاتجیلی در ۳ شعبان ۵۶۵، به علت سینه‌پهلو و بیماری مغزی، [۳۱]
ابن‌رجب، کتاب الذیل علی طبقات الحنابله، ج۱، ص۳۱۳، بیروت ۱۳۷۲.
در بغداد وفات یافت و در کنار پدرش، در آرامگاه احمد بن حنبل ، به خاک سپرده شد. [۳۲]
ابن‌نقطه، تکمله الاکمال، ج۲، ص۴۹۰، چاپ عبدالقیوم عبد رب‌النبی، مکه ۱۴۰۸ـ ۱۴۱۸.
[۳۳]
ابن‌رجب، کتاب الذیل علی طبقات الحنابله، ج۱، ص۳۱۳، بیروت ۱۳۷۲.
۶ - آثارتاریخ جیلی، که اثری از آن در دست نیست، ذیلی بر کتاب تاریخ بغداد خطیب به شمار می‌آید که در آن حوادث و وفیات پس از مرگ خطیب (۴۶۳) را تا پس از ۵۶۰ به صورت سالشمار شرح کرده بوده است، اما مرگ وی مانع از پاکنویس کردن و انتشار آن کتاب گردید. [۳۴]
ابن‌دبیثی، ذیل تاریخ بغداد، ج۱، ص۱۰۵، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
[۳۵]
محمدبن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۲۰، ص۵۷۳، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸.
[۳۶]
ابن‌رجب، کتاب الذیل علی طبقات الحنابله، ج۱، ص۳۱۲، بیروت ۱۳۷۲.
بعداً ابن‌نقطه (متوفی ۶۲۹) منتخب تاریخ جیلی را فراهم آورد و ابن‌رجب نیز در کتاب خود بخشهایی از آن را نقل کرد. ابن‌نجار (متوفی ۶۴۳) نیز در ذیلی که بر تاریخ بغداد نوشته، از ذیل جیلی بهره فراوان برده‌است. [۳۷]
ابن‌رجب، کتاب الذیل علی طبقات الحنابله، ج۱، ص۳۱۲، بیروت ۱۳۷۲.
۷ - فهرست منابع(۱) ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ. (۲) ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۳) ابن‌دبیثی، ذیل تاریخ بغداد، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵. (۴) ابن‌رجب، کتاب الذیل علی طبقات الحنابله، بیروت ۱۳۷۲. (۵) ابن‌نقطه، تکمله الاکمال، چاپ عبدالقیوم عبد رب‌النبی، مکه ۱۴۰۸ـ ۱۴۱۸. (۶) محمدبن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ ۱۹۸۸. (۷) محمدبن احمد ذهبی، العبر فی خبر من‌غبر، ج۴، چاپ‌صلاح‌الدین منجد، کویت ۱۹۸۴. (۸) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۹۹. (۹) سمعانی، الانساب. (۱۰) صفدی. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «احمد بن صالح جیلی»، شماره۵۳۲۲. |